Τέμενος Μουσταφά Μπέη: Η ιστορία του σπουδαίου μνημείου στις Σέρρες που μέχρι πριν 20 χρόνια ήταν ξυλουργείο

 Ξεκίνησαν οι εργασίες αποκατάστασης του, που αναμένεται να ολοκληρωθούν μέχρι το τέλος του έτους - Ποιο το σχέδιο του Υπουργείου Πολιτισμού

Η Σέρρες είναι μια πόλη με πλούσια ιστορία, όπου η συνύπαρξη διαφορετικών πολιτισμών άφησε βαθιά αποτυπώματα στον αστικό της ιστό. Ένα από αυτά τα αποτυπώματα είναι τα οθωμανικά μνημεία, τα οποία διασώζονται μέχρι σήμερα και συνθέτουν ένα ξεχωριστό κεφάλαιο της πολιτιστικής της κληρονομιάς. Ανάμεσά τους, το Τέμενος Μουσταφά Μπέη ξεχωρίζει όχι μόνο για την αρχιτεκτονική του αλλά και για τη σημασία του ως σημείο αναφοράς της γειτονιάς των Κάτω Καμενικίων.

Σήμερα, το ενδιαφέρον στρέφεται εκ νέου σε αυτό, καθώς η μελέτη αποκατάστασης δύο σημαντικών οθωμανικών μνημείων της πόλης, του Αχμέτ Πασά και του Κοτζά Μουσταφά Τζαμιού, ολοκληρώνεται μέχρι το τέλος του έτους. Την ανακοίνωση έκανε η Υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη κατά την πρόσφατη επίσκεψή της στις Σέρρες, υπενθυμίζοντας ότι πρόκειται για μνημεία εξαιρετικής αρχιτεκτονικής ομορφιάς, προστατευμένα από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Σερρών. Όπως δήλωσε, μετά την αποκατάσταση θα έχουν πολιτιστική χρήση και θα μπορούν να φιλοξενούν εκθέσεις με σημαντικά αρχαιολογικά ευρήματα από τις Σέρρες και την ευρύτερη Περιφέρεια.

Ιστορική αναδρομή

Το Τέμενος Μουσταφά Μπέη είναι γνωστό με πολλά ονόματα: «Χαζντζάρ Τζαμίον», «Κοτζά Μουσταφά Πασά Τζαμί», αλλά και απλώς «Μουσταφά Τζαμί». Βρίσκεται στη δυτική πλευρά της πόλης, στην ιστορική συνοικία των Κάτω Καμενικίων, περιοχή που αναφέρεται στα οθωμανικά έγγραφα ως Kamenica, μια ονομασία που μοιάζει εντυπωσιακά με το σημερινό τοπωνύμιο. Εκεί, στις παρυφές της πόλης, δημιουργήθηκε ένας μικρός συνοικιακός πυρήνας γύρω από το τέμενος, που εξυπηρετούσε τις θρησκευτικές ανάγκες των κατοίκων.

Εικόνα από το kulturenvanteri.com

Δεν γνωρίζουμε με ακρίβεια πότε χτίστηκε το μνημείο. Ωστόσο, το σωζόμενο σήμερα τέμενος οφείλει τη μορφή του σε μια μεγάλη ανακαίνιση που έγινε το 1519, χρηματοδοτημένη από τον Μουσταφά Μπέη, γιο του μεγάλου βεζίρη Νταβούτ Πασά, ο οποίος διατηρούσε κτήματα στην περιοχή. Ο Μουσταφά Μπέης υπήρξε σαντζάκμπεης των Σερρών πριν το 1516 και το όνομά του έχει συνδεθεί με την ιστορία της πόλης. Στην είσοδο του τεμένους σώζεται μέχρι σήμερα κτητορική επιγραφή, η οποία μαρτυρά την ανακαίνιση εκείνης της χρονιάς.

Αρχιτεκτονική περιγραφή

Η αρχική μορφή του τεμένους ήταν ένας απλός τετράπλευρος χώρος, πιθανότατα ένας μικρός συνοικιακός ευκτήριος οίκος. Σε δεύτερη οικοδομική φάση, προστέθηκαν τα πλευρικά δωμάτια, η στοά και ο μιναρές, μετατρέποντάς το σε πλήρες τέμενος.

Ανήκει στην κατηγορία των τζαμιών με τρούλο και πρόστωο. Οι διαστάσεις του είναι 17,75 x 14,62 μ. Το προστώο του είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακό: πέντε μαρμάρινοι κίονες συγκρατούν, μέσω ισάριθμων τόξων, τη στέγη, την οποία καλύπτουν τέσσερις ημισφαιρικοί τρούλοι. Στο εσωτερικό, ο κεντρικός λατρευτικός χώρος πλαισιώνεται από δύο πλευρικά δωμάτια, με τον κεντρικό τρούλο να στηρίζεται σε οκταγωνικό τύμπανο. Το οικοδομικό υλικό είναι κυρίως η λίθος σε συνδυασμό με πλινθοδομή, ενώ η στέγη ήταν παλαιότερα καλυμμένη με μόλυβδο.

Εικόνα από το kulturenvanteri.com

Η μαρτυρία του Οθωμανού περιηγητή Εβλιγιά Τσελεμπί τον 17ο αιώνα προσφέρει μια εικόνα για την αίγλη του τεμένους: «παλαιόν καλλιτεχνικόν τέμενος, κτήριον μέγα… με ιμαρέτια, ιεροδιδακτήριον σχολήν, κεκαλυμμένων από ανωθεν έως κάτω με μόλυβδον». Ο πλούσιος διάκοσμος, αν και σήμερα έχει σε μεγάλο βαθμό χαθεί, καταδείκνυε την αισθητική σημασία που απέδιδαν οι κτήτορες στο μνημείο.

Η φθορά του χρόνου

Η μακραίωνη ιστορία του τεμένους συνοδεύτηκε από την αναπόφευκτη φθορά. Ο μιναρές του κατεδαφίστηκε την περίοδο του Μεσοπολέμου, η μολυβένια στέγη απογυμνώθηκε, ενώ οι τοιχογραφίες και τα διακοσμητικά στοιχεία υπέστησαν ζημιές. Ακόμη και η χρήση του κτιρίου δεν σεβάστηκε τον χαρακτήρα του: Για 20 χρόνια και μέχρι το 2006 το μνημείο στέγαζε εργαστήριο επεξεργασίας ξύλου. Μάλιστα είχε εγκατασταθεί όλος ο απαραίτητος εξοπλισμός. Το 2014 όμως, αγοράστηκε και πάλι από το Ελληνικό δημόσιο.

Εικόνα από το kulturenvanteri.com

Σήμερα, μεγάλα τμήματα του έχουν υποστεί σοβαρές φθορές, καθιστώντας επικίνδυνη την παραμονή ή την προσέγγιση στο εσωτερικό του. Η εικόνα εγκατάλειψης, με τη βλάστηση να εισχωρεί στα θεμέλια και τις τοιχοποιίες να διαβρώνονται, αποτυπώνει τη δύσκολη θέση στην οποία είχε περιέλθει ένα τόσο σημαντικό μνημείο.

Το σήμερα και το αύριο

Όμως η κατάσταση αυτή φαίνεται πως αλλάζει. Όσοι περνούν τις τελευταίες μέρες από την περιοχή βλέπουν ήδη εργάτες να δουλεύουν στο μνημείο. Η εικόνα αυτή, αν και ακόμα στην αρχή, συμβολίζει την έναρξη της «δεύτερης ζωής» του τεμένους.

Παράλληλα, σύμφωνα με το Υπουργείο Πολιτισμού, υπάρχει η πρόθεση να γίνει πιο... ορατό το μνημείο, ανοίγοντας ενδεχομένως τη θέα του προς τον δρόμο της Βενιζέλου, ώστε να αναδειχθεί περισσότερο, αποκτώντας θέση όχι μόνο στη γειτονιά αλλά και στον ευρύτερο αστικό ιστό.

Μετά την αποκατάσταση, το τέμενος θα αποκτήσει πολιτιστική χρήση. Θα αποτελέσει έναν νέο χώρο επισκέψιμο, ανοιχτό σε εκθέσεις και πολιτιστικές δράσεις, συμβάλλοντας στην ανάδειξη της ιστορικής μνήμης και της πολιτιστικής ποικιλομορφίας των Σερρών. Ένα μνημείο που για δεκαετίες έμοιαζε ξεχασμένο, επιστρέφει στο προσκήνιο ως κομμάτι ζωντανό της ταυτότητας της πόλης.